Gần đây, việc nói chuyện với một người quen người Pháp đã khiến tôi nhận ra cách giao tiếp giữa những người nói ngôn ngữ Roman luôn trôi chảy. Trong một cuộc họp kinh doanh, anh đã cố gắng hiểu được tiếng Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha và Ý mà các đối tác kinh doanh của mình nói trong khi thể hiện bản thân bằng tiếng Pháp. Mặc dù đôi khi câu không vượt qua được ranh giới ngôn ngữ, nhưng một bài phát biểu rõ ràng và rành mạch có thể truyền tải ý nghĩa từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác một cách dễ dàng. Anh ta không có sức mạnh ma thuật và không có tai nghe điện tử để hỗ trợ diễn giải. Trong khi mọi người trong phòng cho rằng các ngôn ngữ khác nhau, chúng là một và giống nhau: tiếng Latinh. Nhưng làm thế nào mà tiếng Latinh biến đổi thành nhiều phương ngữ hoặc ngôn ngữ?
💎Nguồn gốc của tiếng Latinh
Tiếng Latinh ban đầu là ngôn ngữ của Latium, một khu vực phía tây – trung tâm của bán đảo Ý ở phía nam của Lazio hiện đại. Nó lan rộng cùng với sự lớn mạnh của Đế chế La Mã và chinh phục các ngôn ngữ cạnh tranh khác, chẳng hạn như Etruscan và Oscan. Tiếng Latinh đã được đóng dấu với giai cấp từ rất sớm: tiếng Latinh của Cicero và những người La Mã có trình độ học vấn cao không phải là tiếng Latinh phổ biến được nói trên đường phố, được gọi là tiếng bản địa. Với sự mở rộng của Đế chế La Mã, tiếng Latinh trở thành ngôn ngữ thống nhất, đặc biệt là ở phương Tây, vì tiếng Hy Lạp tồn tại ở nhiều khu vực, đặc biệt là ở nửa phía đông của Đế chế. Các phương ngữ được sử dụng trên khắp lãnh thổ, nhưng nếu bạn muốn vượt qua đế chế và được hiểu, thì cần phải có tiếng Latinh (và đôi khi là tiếng Hy Lạp).
Điều buồn cười về tiếng Latinh là những người La Mã có văn hóa đặc biệt thích tiếng Hy Lạp. Nó được coi là ngôn ngữ của văn học, nghệ thuật và triết học, uy tín văn hóa của nó vượt qua tiếng Latinh, điều đó có nghĩa là cả hai đều có chung vị thế là ngôn ngữ chính thức của Đế quốc.
Đế chế La Mã đạt đến đỉnh cao trong thế kỷ thứ hai sau Công nguyên, trong khi sự sụp đổ của nó thường được coi là xảy ra vào năm 476 sau Công nguyên, năm lật đổ Hoàng đế La Mã cuối cùng. Kể từ thời điểm đó, chúng tôi đi vào những gì các nhà sử học coi là thời trung cổ – và với điều này, chúng tôi chứng kiến sự phát triển liên tục của tất cả các phương ngữ tách ra từ tiếng Latinh. Ví dụ, tiếng Pháp đương đại là tiếng Latinh thông tục chịu ảnh hưởng của một số phương ngữ Gallic. Cái mà ngày nay chúng ta gọi là Ý đã bị vùi lấp trong nhiều thế kỷ bằng một số phương ngữ chủ yếu là hậu duệ của tiếng Latinh (và nhiều trong số này đang chết dần khi chúng ta nói). Tiếng Bồ Đào Nha, tiếng Galicia, tiếng Castilian và tiếng Catalan đều là hậu duệ trực tiếp của “tiếng Latinh xấu” được nói bởi những người thất học và tiếng Romania rất trung thực về nguồn gốc của nó, thậm chí nó còn bao gồm tên của đế chế đã khai sinh ra nó trong năm chữ cái đầu tiên.
Để chứng minh rằng tất cả những ngôn ngữ này đều là ngôn ngữ chung, hãy lấy từ “thành phố” trong tiếng Anh và dịch nó sang tiếng Latinh và một vài ngôn ngữ lãng mạn:
- Tiếng Latinh bản ngữ: cīvitās
- Tiếng Ý: città
- Tiếng Catalan: ciutat
- Tiếng Pháp: cité
- Tiếng Tây Ban Nha: ciudad
- Tiếng Bồ Đào Nha: cidade
- Tiếng Rumani: oraș
Bạn có để ý rằng tiếng Latinh cổ điển có một từ khác để chỉ thành phố không? Thuật ngữ này cũng được sử dụng trong các ngôn ngữ Lãng mạn như một đề cập đến thành phố với từ “thành thị”.
- Tiếng Latinh cổ điển: urbs
- Tiếng Ý: urbano
- Tiếng Catalan: urbà
- Tiếng Pháp: urbain
- Tiếng Tây Ban Nha: urbano
- Tiếng Bồ Đào Nha:
- Tiếng Rumani: urban
Nhưng chúng ta đã tìm hiểu về những khác biệt này như thế nào? Tiếng Latinh thông tục (sermo vulgaris, nghĩa đen là “lời nói thông thường”) đã được tìm thấy trong các hình vẽ bậy và chữ khắc. Và có nhiều ví dụ khác về sự khác biệt tương tự: từ “field” (agro trong tiếng Latinh Cổ điển và campus trong tiếng Latinh gốc) – đến “ngựa” (cabbalo trong tiếng bản địa và equus trong tiếng Latinh Cổ điển).
💎Sự hợp nhất của các quốc gia
Làm thế nào những phương ngữ này có được trạng thái của các ngôn ngữ? Có lẽ nhà ngôn ngữ học Max Weinreich đã nói tốt nhất khi ông nói rằng, “một ngôn ngữ là một phương ngữ của quân đội và hải quân”.
Thế kỷ 19 chứng kiến sự ra đời của nhiều quốc gia mới: Ý trở thành một quốc gia thống nhất với Đức theo sau, Hungary được trao quyền tự trị, cũng như Na Uy, Bulgaria và Albania. Các nhà soạn nhạc từ Chopin đến Wagner không chỉ lấy cảm hứng từ âm nhạc dân gian mà còn từ những câu chuyện và huyền thoại lịch sử. Niềm tự hào dân tộc cuối cùng lên đến đỉnh điểm vào nửa đầu thế kỷ 20, dẫn đến xung đột và chiến tranh.
Hãy lấy Ý làm ví dụ. Có một số ngôn ngữ có nguồn gốc từ tiếng Latinh trước khi thống nhất vào thế kỷ 19, nhưng một khi tiếng Ý Chuẩn, hậu duệ của phương ngữ Florentine được nói ở Tuscany, được chọn làm ngôn ngữ chính thức của quốc gia (vào thời điểm đó, chỉ có khoảng 10% người dân số), nó bị ép buộc khi hàng triệu người sinh sống trên bán đảo Ý, với các ngôn ngữ còn lại bị hạ cấp thành “phương ngữ”. Chiều hướng chính trị của hành động này đã có tiếng vang cho đến ngày nay, và một điều gì đó tương tự đã xảy ra với Pháp sau Cách mạng. Các ước tính cho thấy rằng vào năm 1789 chỉ một nửa dân số của Pháp có thể nói tiếng Pháp. Việc tạo ra một hệ thống giáo dục và sử dụng tiếng Pháp là ngôn ngữ chính thức của nước Cộng hòa dần dần tiêu chuẩn hóa tình hình, nhưng thậm chí vào cuối năm 1871, chỉ một phần tư dân số Pháp nói tiếng Pháp như ngôn ngữ mẹ đẻ của họ. (Một số ngôn ngữ khác được nói là tiếng Occitan và Breton, những ngôn ngữ này tồn tại cho đến ngày nay trong các nhóm thiểu số.)
Còn Tây Ban Nha thì sao? Bạn có thể tưởng tượng điều gì sẽ xảy ra nếu Basques chinh phục toàn bộ bán đảo Iberia không? Chúng ta sẽ thốt ra những từ và câu trước các ngôn ngữ Ấn-Âu mà không có điểm chung nào với các ngôn ngữ Roman. Thay vào đó, bán đảo Iberia đã phát triển các phiên bản tiếng Latinh bản ngữ của riêng mình, thành công nhất về mặt nhân khẩu học là tiếng Castilian, Catalan, Galicia và Bồ Đào Nha.
💎Người Romania, Anh họ Đông Âu
Tiếng Romania tách biệt về mặt địa lý so với các ngôn ngữ Romance khác, vậy tại sao nó vẫn tồn tại trong một khu vực được bao quanh bởi các ngôn ngữ Slavic và Germanic? Có nhiều lý thuyết cạnh tranh khác nhau xung quanh chủ đề này, nhưng chúng ta có thể phác thảo một câu chuyện cơ bản.
Romania có một lịch sử liên quan đến người Dacia. Họ đã chiếm đóng lãnh thổ mà ngày nay chúng ta gọi là Romania cho đến thế kỷ thứ 6, khi người La Mã chinh phục nó và ngôn ngữ Dacian được thay thế bằng tiếng Latinh, dẫn đến sự tuyệt chủng của nó. Sau khi Đế chế La Mã sụp đổ, lãnh thổ này được tiếp quản bởi một số bộ tộc Slavic và Germanic. Trong những thế kỷ hỗn loạn này, ngôn ngữ này dần dần biến thành thứ mà ngày nay chúng ta công nhận là tiếng Romania, nhưng nó được viết bằng chữ Cyrillic cho đến thế kỷ 19, khi các phong trào dân tộc chủ nghĩa lấy cảm hứng từ phương Tây đã vĩ đại hóa chữ viết, đưa nó một lần nữa gần với nguồn gốc của nó.
💎Ngôn ngữ tiếp tục thay đổi
Điều này có nghĩa là các ngôn ngữ đã ngừng ảnh hưởng lẫn nhau từ phía sau chủ nghĩa bảo hộ văn hóa của biên giới quốc gia?
Không phải vậy! Ví dụ, chữ R trong tiếng Bồ Đào Nha trong lịch sử được phát âm giống hệt như trong tiếng Tây Ban Nha hoặc tiếng Ý, với âm thanh có tên là tiếng vỗ phế nang [r], một âm của lưỡi. Nhưng vào thế kỷ 19, nó trở nên sang trọng để “nói lên điều đó” – tiếng Pháp là ngôn ngữ văn hóa và ngoại giao trong thế kỷ 18 và 19, thứ mà nó chỉ thua tiếng Anh trong thế kỷ 20 – và sự hợm hĩnh theo kiểu giai cấp của R [ ʁ], một sự va chạm được tạo ra bằng cổ họng chứ không phải bằng lưỡi, đã trở nên đáng mơ ước về mặt xã hội. Không lâu sau, nó đã lan rộng khắp đất nước, và bây giờ nó là âm thanh phổ biến nhất được nghe thấy bằng tiếng Bồ Đào Nha ở châu Âu, với tiếng vỗ phế nang đặc trưng của tiếng Tây Ban Nha và tiếng Ý đã bị chuyển thành một biến thể trong khu vực – thật trớ trêu! Cũng thật mỉa mai là tôi lớn lên với suy nghĩ thực tế là nắp phế nang rất phức tạp và âm thanh từ ruột mà tôi lớn lên sử dụng trong gia đình là cơ bản và phổ biến. (Nghe có vẻ ít trữ tình hơn, nhưng cảm nhận cá nhân không phải là sự chính xác về lịch sử!)
Các phương ngữ Latinh trở thành ngôn ngữ quốc gia chính thức cũng lan rộng khắp thế giới, từ Châu Mỹ Latinh đến Châu Phi và Châu Á. Ví dụ, tiếng Bồ Đào Nha đã đi qua Đại Tây Dương nhưng tiếp tục phát triển ở châu Âu ngoài di sản Nam Mỹ của nó, đến mức người Bồ Đào Nha Brazil có thể cung cấp cho chúng ta bản mô tả chính xác hơn về tiếng Bồ Đào Nha châu Âu vào thế kỷ 16 so với tiếng Bồ Đào Nha châu Âu đương thời có thể.
💎Cái chết của các phương ngữ hay một tương lai của biên giới?
Nghiên cứu gần đây cho thấy cái chết của các phương ngữ và ngôn ngữ trên toàn thế giới tiếp tục với tốc độ chóng mặt. Đối với một số người, đó là hệ quả tất yếu của những làn sóng di cư và sự thống trị văn hóa của tiếng Anh do sức mạnh chính trị và kinh tế gây ra.
Dù bạn theo quan điểm nào, có một phản ứng dữ dội ngày càng tăng có thể nhìn thấy và nghe thấy về sự thống trị này. Nó được phản ánh trong các phong trào đòi độc lập (chẳng hạn như Catalonia và Scotland), nhưng cũng có mặt trong một số nền chính trị chính thống tôn vinh sự khác biệt và nghi ngờ về tiêu chuẩn hóa ngôn ngữ và văn hóa. Điều này sẽ diễn ra như thế nào trong thế kỷ 21 khiến chúng ta trở thành một khoảng thời gian thú vị để sống!
Chúng ta có thể xem điều này trong nhiều tình huống là câu chuyện tiếp tục của tiếng Latinh và con cháu của nó. Những ngôn ngữ có cùng nơi sinh không phải lúc nào cũng gắn kết mọi người với nhau. Những người nói tiếng Catalan và Castilian (tiếng Tây Ban Nha) hiểu nhau khá dễ dàng – cả hai đều nói tiếng Latinh bản ngữ phát triển – nhưng họ có ít mong muốn được sống dưới cùng một chiếc ô quốc gia.
Có thể hiểu ai đó hơi khác so với việc đồng ý với họ, và các cuộc xung đột đã tiếp tục dai dẳng ở nhiều vùng từng bị Đế chế La Mã chiếm đóng. Nó thực sự không có gì mới và ngôn ngữ dường như không cung cấp bất kỳ câu trả lời rõ ràng nào cho nó.
Xin chân thành cảm ơn tác giả vì những chia sẻ vô cùng bổ ích
- Bài viết gốc: Babbel Magazine
- Người dịch: Nguyễn Thị Trâm
- Khi chia sẻ cần phải trích dẫn nguồn là Người dịch Nguyễn Thị Trâm – Nguồn iVolunteer Vietnam
Shortlink: https://ivolunteer.vn/z/10874
Trong quá trình tổng hợp và chia sẻ thông tin, các tình nguyện viên/ cộng tác viên/ thành viên rất khó tránh khỏi thiếu sót. Rất mong được độc giả cảm thông và góp ý tích cực để giúp iVolunteer Vietnam ngày một hoàn thiện & phát triển.
iVolunteer Vietnam mạng xã hội chia sẻ, tổng hợp các thông tin cơ hội tình nguyện, học bổng, khoá học online hữu ích dành cho sinh viên & giới trẻ Việt Nam. Với các thông tin được cộng đồng chia sẻ, chúng mình thường KHÔNG có liên hệ trực tiếp với ban tổ chức hay đầu mối liên lạc của chương trình! Bạn vui lòng xem thêm thông tin tên đơn vị tổ chức chương trình (tìm qua facebook hoặc google) & nội dung chi tiết đính kèm, email/SĐT liên hệ (nếu có) ở link bài đăng trên fanpage và website https://ivolunteer.vn để tìm hiểu rõ hơn.
Lượt xem: 20
